Ο οστρακισμός (που ονομάζεται για κάποιο λόγο και εξοστρακισμός) ήταν μια θεσμοθετημένη πολιτική διαδικασία στην αρχαία Αθήνα, κατά την οποία οι πολίτες ψήφιζαν ώστε να εξορίσουν έναν συμπολίτη τους που θεωρούσαν απειλή για τη δημοκρατία.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο οστρακισμός καθιερώθηκε από τον Κλεισθένη το 510 π.Χ. με τη δημοκρατική μεταρρύθμιση, στην προσπάθειά του να ενισχύσει τη λαϊκή δύναμη απέναντι στην εγκαθίδρυση τυραννίδας.
Η διαδικασία γινόταν ως εξής: Μια φορά το χρόνο στην Εκκλησία του Δήμου, οι Αθηναίοι πολίτες με δικαίωμα ψήφου χάρασσαν επάνω σε ένα κομμάτι πήλινου αγγείου (το λεγόμενο και όστρακο) το όνομα αυτού που ήθελαν να φύγει από την πόλη.
Το σημαντικό είναι ότι για να εξοριστεί κάποιος δε χρειαζόταν να του απαγγελθούν συγκεκριμένες κατηγορίες. Έφτανε η βούληση του «κυρίαρχου λαού».
Υπήρχαν φυσικά και κανόνες. Έπρεπε το όνομά του να βρεθεί σε περισσότερα από 6.000 όστρακα. Ο πολίτης που καταδικαζόταν είχε διορία δέκα ημερών για να τακτοποιήσει τις προσωπικές του υποθέσεις. Αρχικά, η εξορία διαρκούσε δέκα χρόνια αλλά αργότερα μειώθηκε σε πέντε.
Ο οστρακισμός δε χαρίστηκε ούτε σε διάσημα ονόματα όπως οι:
Θεμιστοκλής – ο στρατηγός που νίκησε τους Πέρσες στη Σαλαμίνα το 471 π.Χ. όταν η ισχύς του θεωρήθηκε υπερβολική και επικίνδυνη για τη δημοκρατία.
Αριστείδης ο Δίκαιος – το 482 π.Χ., παρά τη φήμη του ως «τέρας» εντιμότητας, επειδή θεωρήθηκε πολιτικά «άχρηστος» από την πλειοψηφία που στήριζε τον Θεμιστοκλή.
Κίμων – είχε, σύμφωνα με τον «κόσμο», υπερβολικά φιλολακωνικές απόψεις σε μια εποχή εντάσεων με τη Σπάρτη.
📱 Από τα όστρακα στα hashtags: Το Cancelling
Στον 21ο αιώνα, η διαδικασία αυτή δεν χρειάζεται φυσική ψήφο ούτε κρατική δομή. Η κουλτούρα της ακύρωσης (cancel culture) λειτουργεί ως ο σύγχρονος οστρακισμός, όπου το κοινό, μέσω των social media, «ακυρώνει» προσωπικότητες ή απλούς πολίτες λόγω δηλώσεων, συμπεριφορών ή παρελθόντων ενεργειών που θεωρούνται προσβλητικές ή απαράδεκτες.
Σύγκριση:
| Παράμετρος | Οστρακισμός | Cancelling |
|---|---|---|
Μορφή | Θεσμική διαδικασία | Άτυπη κοινωνική πράξη |
Μέσο | Όστρακα (ψήφος) | Social media / Πλατφόρμες |
Διάρκεια | 10 χρόνια | Απροσδιόριστη ή μόνιμη |
Αιτιολόγηση | Πολιτική απειλή | Ηθική, κοινωνική ή ιδεολογική |
Δικαίωμα αποκατάστασης | Ναι, μετά την εξορία | Σπάνιο ή υπό όρους |
Τι Δείχνουν τα Στατιστικά;
Σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center (2022), το 44% των Αμερικανών θεωρεί ότι το cancel culture «τιμωρεί υπερβολικά» ανθρώπους για παρελθούσες πράξεις, ενώ το 56% τη βλέπει ως μέσο κοινωνικής λογοδοσίας.
Το 35% των επαγγελματιών δηλώνει ότι έχει αυτολογοκριθεί στα social media για να αποφύγει πιθανό cancelling (Harvard Business Review, 2021).
Μια έρευνα του YouGov (2023) στην Ευρώπη έδειξε ότι το 62% των ερωτηθέντων πιστεύει πως το cancelling προκαλεί περισσότερο φόβο παρά πραγματική αλλαγή συμπεριφοράς.
Φανταστικά Παραδείγματα, Βασισμένα σε Πραγματικά Γεγονότα
Η περίπτωση της Κατερίνας Παπαγιάννη – ηθοποιός
Το 2023, η γνωστή ηθοποιός Κατερίνα Παπαγιάννη σχολίασε σε εκπομπή ότι «οι νέοι σήμερα δεν έχουν αντοχές στη δουλειά». Το βίντεο έγινε viral, με εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες να την κατηγορούν για «καπιταλιστική ρητορική». Παρά το γεγονός ότι απολογήθηκε δημοσίως, έχασε τρεις συμβάσεις συνεργασίας και η τηλεοπτική της σειρά κόπηκε από τον σταθμό.Ο Γιάννης Μακρής – YouTuber
Ο δημοφιλής δημιουργός περιεχομένου «GiMak» είχε ανεβάσει το 2016 ένα σατιρικό βίντεο που περιείχε σχόλια τα οποία σήμερα θεωρούνται ομοφοβικά. Όταν το βίντεο ανακαλύφθηκε ξανά το 2024, δέχτηκε μαζικές καταγγελίες, έχασε τους βασικούς του χορηγούς και το κανάλι του απομονώθηκε αλγοριθμικά.Η Άννα Δημητρίου – διδάσκουσα πανεπιστημίου
Το 2022, ανάρτησε στο Twitter μια άποψη για την ελευθερία λόγου σε σχέση με πολιτικά ορθές θέσεις. Η φράση της, παρότι θεωρητική, απομονώθηκε από το συμφραζόμενο. Ένας φοιτητής της έκανε retweet με την έκφραση «ξεκάθαρα ρατσιστικό». Η δημόσια κατακραυγή την οδήγησε σε άδεια από το πανεπιστήμιο. Αν και αργότερα αποκαταστάθηκε, η φήμη της δεν επανήλθε ποτέ πλήρως.
Ένα Ηθικό Ερώτημα
Όπως και ο οστρακισμός, έτσι και το cancelling είναι μορφές κοινωνικού ελέγχου. Το ερώτημα όμως είναι αν χρησιμοποιούνται για το συλλογικό καλό ή ως όπλο εξόντωσης. Ιδιαίτερα εάν συνυπολογίσουμε ότι πλέον ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματά μας είναι το τεκμήριο της αθωότητας,
Επίσης, ενώ στην αρχαία Αθήνα ο οστρακισμός ήταν μια πράξη πρόληψης, σήμερα το cancelling λειτουργεί συχνά ως ποινή για το παρελθόν, χωρίς πάντα δικαίωμα επανόδου.
Η συζήτηση συνεχίζεται: Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε τη λογοδοσία χωρίς να καταργούμε τη δυνατότητα μεταμέλειας και εξέλιξης; Περιμένουμε τις γνώμες σας.
