Συνήθως πολλά επίθετα έχουν οι λωποδύτες (βλ. άπιαστος, λαμόγιος, περιπλανώμενος, ευέλικτος) για να επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς να λένε ονόματα καθώς και οι αθλητές των δυναμικών αθλημάτων (π.χ. invinsible ή killer) για να τρομάζουν τους αντιπάλους τους.
Όμως κι εδώ έρχονται δεύτεροι γιατί οι πρώτοι στους οποίους αποδόθηκαν πολλά επίθετα, είναι οι Έλληνες θεοί. Και θεές.
Οι Έλληνες θεοί και θεές είχαν πολλούς επιθετικούς προσδιορισμούς (επωνυμίες ή επίθετα) για διάφορους λόγους, που σχετίζονται με τη θρησκευτική, πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής:
Πολυμορφία του θεού: Κάθε θεός είχε πολλές διαφορετικές ιδιότητες ή αρμοδιότητες. Για παράδειγμα, η Αθηνά ήταν ταυτόχρονα θεά της σοφίας (Αθηνά Σοφία), του πολέμου (Αθηνά Πολιάς) και της προστασίας των πόλεων (Αθηνά Προμάχος). Οι επιθετικοί προσδιορισμοί διαχώριζαν αυτές τις λειτουργίες.
Τοπική λατρεία: Κάθε πόλη ή περιοχή μπορούσε να λατρεύει έναν θεό με διαφορετικό τρόπο και με ξεχωριστό προσδιορισμό. Για παράδειγμα, ο Απόλλωνας ως Καρνείος στη Σπάρτη ή ως Δελφίνιος στους Δελφούς. Έτσι αναδεικνύονταν οι τοπικές παραδόσεις.
Επίκληση για συγκεκριμένες ανάγκες: Οι πιστοί επικαλούνταν τους θεούς με το κατάλληλο επίθετο, ανάλογα με την ανάγκη. Π.χ. η Άρτεμις ως Ειλείθυια σχετιζόταν με τον τοκετό, ενώ ως Αγροτέρα με το κυνήγι.
Ιστορικά ή μυθολογικά γεγονότα: Κάποιες επωνυμίες προέρχονταν από μύθους ή πράξεις των θεών, όπως ο Δίας Κεραύνιος ή Ξένιος, που σχετίζονται με τη βροντή και τη φιλοξενία αντίστοιχα.
Θρησκευτική ακρίβεια και σεβασμός: Η σωστή χρήση του επιθέτου θεωρούταν σημαντική για να «πιάσει» η προσευχή ή η θυσία. Η επωνυμία έδειχνε τιμή και ακρίβεια στη λατρεία.
Μερικά παραδείγματα θεών της αρχαίας ελληνικής θρησκείας με τις επωνυμίες τους και την ερμηνεία τους:
Αθηνά
Πολιάς: προστάτιδα της πόλης και της πολιτείας.
Νίκη: ενσάρκωση της νίκης στη μάχη.
Παρθένος: αναφέρεται στην παρθενία της· ο ναός της στον Παρθενώνα φέρει αυτό το όνομα.
Προμάχος: αυτή που μάχεται στην πρώτη γραμμή.
Ήρα
Ήρα Αλέξανδρος: Δες εδώ
Ήρα Ζυγία: θεά του ζυγού, δηλαδή του γάμου
Ήρα Αργεία: από την πόλη Άργος, σημαντικό κέντρο λατρείας της
Δίας
Ολύμπιος: ο βασιλιάς των θεών, που κατοικεί στον Όλυμπο.
Ξένιος: προστάτης της φιλοξενίας και των ξένων.
Κεραύνιος: κύριος των κεραυνών.
Μειλίχιος: ήπια και ευεργετική μορφή του Δία, λατρευόταν σε εξευμενιστικά πλαίσια.
Απόλλων
Πύθιος: σχετίζεται με το μαντείο των Δελφών και τον δράκοντα Πύθωνα.
Μουσηγέτης: ηγέτης των Μουσών και προστάτης των τεχνών.
Λύκειος: ίσως σχετίζεται είτε με το φως (λύκος = φως) είτε με λύκους.
Νομιστάτωρ: ρυθμιστής των νόμων και της τάξης.
Άρτεμις
Αγροτέρα: θεά της φύσης και του κυνηγιού.
Λοχεία / Ειλείθυια: θεά του τοκετού.
Ταυροπόλος: μορφή της Άρτεμης που λατρευόταν στη Βραυρώνα και σχετιζόταν με θυσίες ταύρων.
Βραυρωνία: η Άρτεμις όπως λατρευόταν στη Βραυρώνα.
Αφροδίτη
Ουρανία: θεϊκή, πνευματική αγάπη.
Πάνδημος: λαϊκή, σαρκική ή κοινή αγάπη.
Αναδυομένη: αυτή που αναδύεται από τη θάλασσα.
Μορφώ: θεά της μορφής και της ομορφιάς.
Ερμής
Ψυχοπομπός: οδηγός των ψυχών στον Άδη.
Κριοφόρος: μεταφορέας κριαριών – προστάτης των ποιμένων.
Αγοραίος: θεός της αγοράς και του εμπορίου.
Λόγιος: θεός της λογικής και του λόγου.
Υπήρχαν και κοινά επίθετα (επωνυμίες) που τα μοιράζονταν περισσότεροι από ένας θεοί, συνήθως γιατί εξέφραζαν γενικές έννοιες ή δυνάμεις που μπορούσαν να αποδοθούν σε διάφορες θεότητες. Αυτές οι επωνυμίες δεν ανήκαν αποκλειστικά σε έναν θεό, αλλά δήλωναν ρόλο, ιδιότητα ή λειτουργία που μπορούσε να έχει και άλλος.
Στον παρακάτω πίνακα μπορείτε να δείτε μερικά από αυτά:
| Επίθετο | Έννοια / Ρόλος | Θεοί που το φέρουν |
|---|---|---|
| Σωτήρ / Σώτειρα | Σωτήρας, προστάτης, λυτρωτής | Δίας, Ποσειδώνας, Ασκληπιός, Αθηνά, Άρτεμις, Ερμής |
| Χθόνιος / Χθόνια | Σχετικός με τη γη ή τον κάτω κόσμο | Δίας, Ερμής, Δήμητρα, Περσεφόνη, Άδης |
| Ευμενής / Εύχονος | Ευνοϊκός, καλοπροαίρετος θεός | Δίας, Απόλλων, Άρτεμις, Ασκληπιός, Δήμητρα |
| Προστάτης / Προμάχος | Προστάτης, αυτός που μάχεται για τον λαό | Αθηνά Προμάχος, Άρης Προστάτης, Απόλλων Προστάτης |
| Αγλαός / Αγλαΐα / Λαμπρός | Φωτεινός, ένδοξος | Απόλλων, Αθηνά, Ήλιος, Δήμητρα |
| Ερινύς / Εκδικητής / Τιμωρός | Εκδικητικός θεός | Άρης, Απόλλων, Νέμεσις, Εκάτη, Ερμής |
| Νικηφόρος / Νίκη | Συνδεδεμένος με τη νίκη | Αθηνά Νίκη, Δίας Νικηφόρος, Άρης Νικηφόρος |
| Ολύμπιος | Θεός του Ολύμπου (γενική επωνυμία) | Δίας, Ήρα, Απόλλων, Άρης, Αθηνά, όλοι οι «Ολύμπιοι» |
| Φύλαξ / Φύλακας | Φρουρός, προστάτης | Ερμής Φύλαξ, Απόλλων Φύλακας, Άρης Φύλακας |
Αυτό το φαινόμενο δείχνει πόσο ευέλικτη και πολυεπίπεδη ήταν η αρχαία ελληνική θρησκεία. Οι θεοί δεν είχαν απόλυτα «κλειδωμένες» ταυτότητες· οι ρόλοι και τα επίθετά τους διαμορφώνονταν ανάλογα με το πλαίσιο λατρείας, τον τόπο και τις ανάγκες των ανθρώπων.
